Η αρχαία Πέλλα

Η αρχαία Πέλλα βρίσκεται 14χλμ. ΝΑ των Γιαννιτσών (40χλμ. από την Θεσσαλονίκη) και είναι από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Μακεδονίας. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται και το Μουσείο της Αρχαίας Πέλλας.

Στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. ο βασιληάς Αρχέλαος μετέφερε την πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου από τις Αιγές στην Πέλλα, που τότε ήταν ακόμη μια παραθαλάσσια θέση. Στην διάρκεια των επόμενων δύο αιώνων η Πέλλα γνώρισε μεγάλη ακμή. Η ρυμοτομία της ακολουθούσε το ιπποδάμειο σύστημα με πλακόστρωτους δρόμους που ξεκινούσαν από το λιμάνι και κατέληγαν στην κεντρική λεωφόρο της αγοράς. Οι πλούσιες ιδιωτικές οικίες με τα ψηφιδωτά δάπεδα, το συγκρότημα της αγοράς με τα εργαστήρια παραγωγής και τα καταστήματα, τα δημόσια ιερά μαρτυρούν τον πλούτο της πόλης και των κατοίκων της. Το 168 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέλαβαν και λεηλάτησαν την Πέλλα, ενώ στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. καταστράφηκε από σεισμό. Στους αιώνες που ακολούθησαν οι προσχώσεις του Αλιάκμονα, του Αξιού και του Λουδία απομάκρυναν τη θάλασσα και το χώμα κάλυψε την κατεστραμμένη πόλη, που έμεινε κρυμμένη μέχρι το 1957 που ξεκίνησε η ανασκαφή της, η οποία και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Πέλλας περιλαμβάνει τον οικιστικό τομέα όπου βρίσκονται οι ιδωτικές οικίες των ελληνιστικών χρόνων, το συγκρότημα της αγοράς, επιφάνειας 70 στρ., το ιερό της Αφροδίτης-Κυβέλης, το ιερό του θεραπευτή θεού Δάρρωνα και το Θεσμοφόριο προς τιμήν της Δήμητρας Θεσμοφόρου. Ολα τα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας ανήκουν στην ελληνιστική περίοδο. Το ανάκτορο της Πέλλας βρίσκεται αρκετά βορειότερα πάνω σε λόφο και προς το παρόν  δεν είναι επισκέψιμο.

Η αρχαία Εδεσσα

Η αρχαία Έδεσσα υπήρξε σημαντική πόλη της Μακεδονίας, κτισμένη πάνω στο σημαντικότερο φυσικό πέρασμα, που συνέδεε την άνω ορεινή με την κάτω πεδινή Μακεδονία. Η Ακρόπολη βρισκόταν στην άκρη του βράχου της σύγχρονης Έδεσσας, ενώ η κάτω πόλη στους πρόποδες του βράχου στην πεδιάδα, που λόγω της βλάστησης φέρει την ονομασία Λόγγος. Η αστική οργάνωση της ολοκληρώθηκε τον 4ο αι. π.Χ. Στην πόλη υπήρχε βουλευτήριο, γυμνάσιο, θέατρο και ναοί για τη λατρεία του Δία Υψίστου, του Διονύσου, της Αρτέμιδας, της Μητέρας των Θεών και της Μας. Από το ναό της τελευταίας θεότητας διασώζονται αρχιτεκτονικά μέλη, που είναι κατάγραφα με απελευθερωτικές επιγραφές δούλων. Τον 3ο αι. μ.Χ. εξαιτίας των βαρβαρικών επιδρομών παρατηρούνται εκτεταμένες επιδιορθώσεις του τείχους. Το 479 μ.Χ. αποτέλεσε την έδρα των βυζαντινών στρατιωτικών δυνάμεων στις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον των Γότθων. Οι επιδρομές των Αβαροσλάβων τον επόμενο αιώνα, σε συνδυασμό με μία σειρά από φυσικές καταστροφές πρέπει να υπήρξαν η αφορμή για τη σταδιακή εγκατάλειψη της Κάτω πόλης, για τον περιορισμό της κατοίκησης στην περιοχή της Ακρόπολης και τη μετατροπή της κατά τα μεσοβυζαντινά χρόνια σε Κάστρο των Βοδενών.

Η παλαιά Μητρόπολη της Εδεσσας

Στη συνοικία Βαρόσι της Έδεσσας σώζεται ο παλαιός μητροπολιτικός ναός της πόλης, σημαντικό υστεροβυζαντινό μνημείο της περιοχής, αφιερωμένος αρχικά στην Σοφία του Θεού. Σήμερα διατηρείται στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος και νάρθηκα στα δυτικά. Αλλεπάλληλες, όμως, φάσεις επισκευών έχουν αλλοιώσει την αρχική μορφή του μνημείου, που με βάση τον τοιχογραφικό του διάκοσμο χρονολογείται το αργότερο στα τέλη του 14ου αιώνα. Στο εσωτερικό του ναού οι σωζόμενες τοιχογραφίες ανήκουν σε δύο περιόδους. Οι παλαιότερες, που χρονολογούνται στο διάστημα 1375-1385 ή 1389, εκτείνονται και στα τρία κλίτη και σώζονται αποσπασματικά. Η όλη οργάνωση του εικονογραφικού προγράμματος της περιόδου αυτής ακολουθεί τη διάταξη και την ανάπτυξη εικονογραφικών κύκλων ναών του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα, που ανήκουν στο καλλιτεχνικό περιβάλλον της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης. Στο 17ο αιώνα χρονολογούνται οι παραστάσεις του δεύτερου στρώματος διακόσμησης, στο χώρο του ιερού βήματος, στη βόρεια κιονοστοιχία και ψηλά στο φωταγωγό. Την περίοδο αυτή της τουρκοκρατίας ο ναός μετονομάσθηκε και αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Τα μοναστήρια της Αλμωπίας

Καύχημα της ορεινής Αλμωπίας είναι οι εκκλησιές και τα μοναστήρια της. Ο Ταξιάρχης στον Αρχάγγελο, η Μονή Ιλαρίωνος στους Προμάχους και ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο Αετοχώρι μαρτυρούν την φιλοκαλία και το πολιτιστικό επίπεδο των κατοίκων της.

Το μοναστήρι του Ταξιάρχη Μιχαήλ βρίσκεται 35χλμ. από την Αριδαία και 60χλμ. από την Εδεσσα, σε μια από τις πλαγιές του Πάικου (υψόμετρο 700μ.), μόλις 3χλμ. από το χωριό Αρχάγγελος. Η μονή ιδρύθηκε τον 11ο ή 12ο αι. και γνώρισε πολλές περιπέτειες και καταστροφές. Το καθολικό του παλιού μοναστηριού είναι διακοσμημένο με αξιόλογες και πρωτότυπες λαϊκές αγιογραφίες.

Το εκκλησάκι τον Προφήτη Ηλία

Βρίσκεται στην κορυφή του Καϊμάκτσαλαν και είναι αφιερωμένο στη μνήμη των Σέρβων στρατιωτών, που έπεσαν νεκροί στην περιοχή κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι χτισμένο με πολεμικό υλικό που βρισκόταν διάσπαρτο στην περιοχή μετά το τέλος των φονικών μαχών.